Sản phẩm du lịch đặc thù: ‘Đòn bẩy’ kinh tế vùng dân tộc thiểu số

Văn hóa bản địa trong phát triển sản phẩm du lịch đặc thù

Văn hóa của vùng đồng bào các dân tộc thiểu số và miền núi từ lâu đã được khẳng định là nguồn lực quan trọng, có vai trò quan trọng đối với phát triển kinh tế, xã hội. Chính những giá trị văn hóa độc đáo ấy là nền tảng tạo nên bản sắc, định hình các sản phẩm du lịch đặc thù của từng địa phương.

Tại Hội thảo “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiẻu số gắn với phát triển du lịch” do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức mới đây, theo PGS. TS Nguyễn Thị Song Hà (Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), sản phẩm du lịch đặc thù là loại hình sản phẩm mang tính độc đáo, khác biệt và duy nhất, phản ánh cốt lõi của tài nguyên du lịch tại một vùng đất. Đây không chỉ là sản phẩm đáp ứng nhu cầu trải nghiệm của du khách mà còn thể hiện năng lực sáng tạo, giá trị độc đáo và khả năng định vị thương hiệu của điểm đến. Sản phẩm du lịch đặc thù càng nổi bật thì sức hấp dẫn càng lớn, tạo động lực cạnh tranh bền vững trên thị trường du lịch trong và ngoài nước.

Chính sự đa dạng của văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số đã tạo ra lớp trầm tích phong phú cho du lịch, là “nguồn mỏ” để các địa phương khai thác, sáng tạo nên những sản phẩm mang dấu ấn riêng. Ở những nơi mà văn hóa truyền thống được bảo tồn tốt, những câu chuyện bản địa, nghi lễ dân gian, tri thức bản địa hay nghệ thuật truyền thống đều trở thành tài nguyên có giá trị cao.

Thời gian qua, các sản phẩm du lịch tại vùng dân tộc thiểu số và miền núi chủ yếu xoay quanh 5 nhóm chính gồm du lịch sinh thái nông nghiệp, du lịch văn hóa, lịch sử, du lịch cộng đồng, du lịch nghỉ dưỡng, chăm sóc sức khỏe và du lịch chuyên đề như lễ hội hay thể thao mạo hiểm. Nhiều điểm đến đã hình thành sản phẩm đặc thù dựa trên sự thích ứng tự nhiên với cảnh quan, nổi bật như ruộng bậc thang Mù Cang Chải (Yên Bái) hay Hoàng Su Phì (Tuyên Quang).

Đánh giá về du lịch cộng đồng – một trong những sản phẩm du lịch đặc thù vùng dân tộc thiểu số và miền núi có sức hút lớn đối với khách du lịch thời gian qua, TS. Trần Hữu Sơn - Viện Nghiên cứu Văn hóa dân gian ứng dụng cho rằngm du lịch cộng đồng là loại hình du lịch dựa trên tài nguyên văn hóa bản địa, được xây dựng và vận hành bởi chính cộng đồng địa phương vì lợi ích trực tiếp của họ.  Loại hình này bắt đầu phát triển từ giữa thập niên 90 tại bản Lác (Mai Châu) của người Thái và đến năm 2000 lan rộng đến bản Dền (Sa Pa, Lào Cai) của người Tày. Trải qua gần 30 năm, du lịch cộng đồng đã hình thành mạng lưới rộng khắp tại các tỉnh Sơn La, Điện Biên, Lào Cai, Tuyên Quang…, tạo ra những điểm sáng du lịch vùng cao.

Nhiều điểm du lịch cộng đồng đã tạo tiếng vang lớn, thu hút hàng vạn du khách như bản Dền đón 12.000 lượt khách quốc tế năm 2008 hay các điểm du lịch cộng đồng Mai Châu đón 300.000 lượt khách năm 2020, trong đó 100.000 là khách quốc tế. Nặm Đăm, Lô Lô Chải (Tuyên Quang) hay bản Liền, Tả Phìn (Lào Cai) trở thành những điểm đến quen thuộc trong các tour miền núi phía Bắc. Loại hình này đã góp phần xóa đói giảm nghèo, tạo sinh kế bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống của đồng bào nơi đây.

Tăng tính cạnh tranh cho sản phẩm

Thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống gắn với du lịch đã được nhiều địa phương ưu tiên, qua đó góp phần thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế, xã hội. Sự chủ động này đi kèm với việc hình thành các điểm tuyến du lịch đặc trưng, tăng cường hợp tác vùng, ứng dụng khoa học công nghệ và truyền thông số trong hoạt động du lịch.

Tuy nhiên, việc phát triển du lịch vùng dân tộc thiểu số và miền núi vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, trong đó còn tồn tại nhiều hạn chế, bật cập. Ngay như du lịch cộng đồng, theo TS. Trần Hữu Sơn, du lịch cộng đồng tại các tỉnh miền núi vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt là tình trạng quá tải điểm đến dẫn đến xung đột môi trường, sản phẩm thiếu sáng tạo, chạy theo thị hiếu nhất thời. Một số địa phương không tôn trọng quyền lợi cộng đồng, dẫn tới mâu thuẫn giữa doanh nghiệp và người dân, điển hình như trường hợp điểm du lịch Cát Cát (Sa Pa).

Đặc biệt, TS. Trần Hữu Sơn chỉ ra rằng, nhiều nơi triển khai du lịch cộng đồng mang tính phong trào, thiếu quy hoạch, thiếu lựa chọn tộc người phù hợp, dẫn đến tình trạng sản phẩm “na ná”, không tạo được bản sắc riêng. Hệ quả là có những tỉnh xây dựng tới 20 điểm du lịch cộng đồng của người Thái hoặc hàng chục điểm của người Dao, nhưng chỉ sau thời gian ngắn đã rơi vào cảnh vắng khách.

Từ thực tiễn phát triển du lịch hiện nay, để nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa tộc người, cũng như xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù nhằm tạo "đòn bẩy" phát triển kinh tế cho đồng bào, các chuyên gia nêu ý kiến thời gian tới cần tiếp tục đổi mới tư duy trong hoạch định chiến lược và chính sách. Trong đó, sự hài hòa giữa bảo tồn và phát huy, giữa văn hóa và phát triển kinh tế, xã hội phải được xem là nguyên tắc xuyên suốt. Mỗi sản phẩm du lịch đặc thù phải được xây dựng trên nền tảng của hệ sinh thái tự nhiên, vốn văn hóa bản địa và bối cảnh biến đổi khí hậu hiện nay.

Ngoài ra, mỗi điểm đến được khuyến nghị cần có ít nhất một sản phẩm đặc thù mang tính cạnh tranh cao, gắn liền với thương hiệu của địa phương. Những chương trình nghệ thuật, nghi lễ, sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số cũng phải giữ nguyên sự chân thực, tuyệt đối tránh tình trạng sao chép, biến tấu thiếu nguyên bản hoặc thương mại hóa quá mức vì mục tiêu thu hút khách du lịch trong ngắn hạn, dẫn đến phá vỡ giá trị văn hóa và sự bền vững lâu dài của điểm đến.

Bên cạnh đó, sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền địa phương, doanh nghiệp, nhà nghiên cứu, cộng đồng dân cư đóng vai trò then chốt trong xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù. Việc phát huy kinh tế tư nhân, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư xây dựng sản phẩm du lịch trọn gói, gắn với hàng thủ công, quà lưu niệm và đặc sản địa phương cần được xem là yếu tố quan trọng để tạo sinh kế và gia tăng lợi ích kinh tế cho cộng đồng. Trong mọi trường hợp, cộng đồng phải được đặt ở vị trí trung tâm, là chủ thể sáng tạo và thụ hưởng lợi ích từ du lịch.

TS. Trần Hữu Sơn nhấn mạnh, đối với vùng dân tộc thiểu số, du lịch cộng đồng không chỉ là động lực phát triển kinh tế mà còn là “cánh cửa” mở ra cơ hội xây dựng nông thôn mới, nâng cao vị thế văn hóa và thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong quá trình phát triển. Tuy nhiên, để mô hình này phát triển bền vững, các địa phương cần có chiến lược rõ ràng, quy hoạch cụ thể và cơ chế chính sách đặc thù dành cho du lịch cộng đồng.

Đồng thời, việc nghiên cứu tài nguyên du lịch, đánh giá nhu cầu du khách, lựa chọn tộc người và địa điểm phù hợp phải được tiến hành bài bản. Đầu tư cho cơ sở hạ tầng, hỗ trợ người dân nâng cấp nhà cửa thành homestay hay cải thiện dịch vụ đòi hỏi nguồn lực đáng kể, nhất là trong bối cảnh đời sống của nhiều cộng đồng còn khó khăn. Bên cạnh đó, việc phân chia lợi ích công bằng giữa các bên, đặc biệt là cộng đồng địa phương, cần được thực hiện minh bạch để tránh xung đột và đảm bảo tính bền vững.

Phát triển du lịch cộng đồng phải dựa trên bản sắc văn hóa cũng như phải xác định giá trị cốt lõi để xây dựng sản phẩm đặc thù. Chỉ khi sản phẩm dựa vào đặc điểm văn hóa riêng thì mới có thể thu hút du khách và tạo sức sống lâu dài.