Doanh nghiệp nhà nước:'Trụ đỡ' an sinh, 'điểm tựa' tăng trưởng kinh tế

Khẳng định vai trò quan trọng trong nền kinh tế

Theo bà Nguyễn Thu Thủy - Phó Cục trưởng, Cục Phát triển Doanh nghiệp nhà nước (Bộ Tài chính): Tại nhiều quốc gia, kể cả các quốc gia có thị trường phát triển, doanh nghiệp nhà nước (DNNN) luôn đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế.

Tại Việt Nam, doanh nghiệp nhà nước cũng được xác định là một trong những thành tố quan trọng của kinh tế nhà nước, tạo nền tảng cho sự ổn định vĩ mô, bảo đảm an sinh xã hội, dẫn dắt các khu vực kinh tế khác cùng phát triển.

Thực tế những năm qua, doanh nghiệp nhà nước đã khẳng định vị trí quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, đóng góp vào phát triển kinh tế xã hội. Cụ thể, theo số liệu tổng hợp từ các bộ, ngành, địa phương, đến nay, cả nước có 866 doanh nghiệp có vốn nhà nước do 49 bộ, ngành, địa phương thực hiện vai trò đại diện chủ sở hữu phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp.

Doanh nghiệp nhà nước hoạt động trong các ngành, lĩnh vực then chốt, chiến lược của nền kinh tế như: Quốc phòng an ninh; năng lượng; kết cấu hạ tầng, giao thông, vận tải, logistics; tài chính - ngân hàng; khoa học - công nghệ, điện tử - viễn thông, hạ tầng số; khai thác, chế biến khoáng sản chiến lược; nông, lâm nghiệp; cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích thiết yếu về: Quản lý, khai thác công trình thủy lợi; cung cấp nước sạch và thoát nước; vệ sinh môi trường đô thị, nông thôn; chiếu sáng...

Về tình hình tài chính và kết quả hoạt động, tính đến cuối năm 2024, các doanh nghiệp có vốn nhà nước (không tính 4 ngân hàng thương mại nhà nước) đang quản lý tổng tài sản có giá trị trên 4,3 triệu tỷ đồng, tổng vốn chủ sở hữu là trên 1,9 triệu tỷ đồng, đóng góp cho ngân sách nhà nước trên 400 ngàn tỷ đồng/năm.

Theo số liệu của Cục Thống kê (Bộ Tài chính), các doanh nghiệp nhà nước có quy mô tổng tài sản và nguồn vốn chủ sở hữu thấp hơn so với khu vực doanh nghiệp ngoài nhà nước (trung bình giai đoạn 2017-2023 chỉ đạt khoảng 22,6% tổng tài sản, 15,2% tổng nguồn vốn của toàn bộ doanh nghiệp) nhưng nộp ngân sách trung bình đạt 34,2% tổng thu ngân sách.

Hiệu suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE) của doanh nghiệp nhà nước xu hướng tăng dần từ năm 2017 chỉ đạt 11%, đến năm 2024 đạt 13%, cao nhất khu vực doanh nghiệp. Hiệu suất sinh lời trên tài sản (ROA) của doanh nghiệp nhà nước năm 2024 đạt mức 6%, cao hơn khối doanh nghiệp FDI (khoảng 4%) và khối doanh nghiệp tư nhân (khoảng 1%). Quy mô và tốc độ tăng trưởng của doanh nghiệp nhà nước được đánh giá tốt, thể hiện qua tốc độ tăng trưởng doanh thu cao hơn tốc độ tăng trưởng tài sản và vốn chủ sở hữu.

Đặc biệt, mặc dù số lượng doanh nghiệp nhà nước nhỏ (trung bình giai đoạn 2017 - 2023 chỉ chiếm 0,23% tổng số doanh nghiệp) nhưng doanh nghiệp nhà nước đóng vai trò quan trọng thể hiện qua các lĩnh vực. Cụ thể như đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đã đảm bảo nguồn điện cho hoạt động sản xuất, kinh doanh và tiêu dùng. Năm 2024, tổng công suất đặt nguồn điện toàn hệ thống đạt 82.400 MW, tăng khoảng 1.500 MW so với năm 2023, trong đó, nguồn điện năng lượng tái tạo chiếm tỷ trọng 26%.

Trong lĩnh vực tìm kiếm, thăm dò, khai thác và chế biến dầu khí: Tập đoàn Công nghiệp - Năng lượng Quốc gia Việt Nam (PVN) đã khẳng định thương hiệu vững mạnh, vị thế là một tập đoàn kinh tế - kỹ thuật hàng đầu, góp phần bảo đảm an ninh năng lượng; đạt vị trí thứ 11 khu vực Đông Nam Á, thuộc Top 5 các doanh nghiệp năng lượng trong khu vực, Top 1 doanh nghiệp lớn nhất Việt Nam.

Trong lĩnh vực kinh doanh, bán lẻ xăng dầu: Tập đoàn Petrolimex chiếm 50% thị phần, các doanh nghiệp thuộc các Tập đoàn kinh tế và Tổng công ty nhà nước khác chiếm 34,5% thị phần.

Hoá giải thách thức của doanh nghiệp nhà nước

Bên cạnh các kết quả đạt được, bà Nguyễn Thu Thuỷ cũng chỉ ra 6 thách thức mà doanh nghiệp nhà nước đang đối mặt. Một là, vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong dẫn dắt, tạo động lực cho doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế phát triển và thúc đẩy liên kết, hình thành chuỗi giá trị gia tăng còn hạn chế.

Chỉ một số Tập đoàn, Tổng công ty lớn hoạt động trong những ngành có ảnh hưởng quyết định đến việc nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế, dẫn dắt quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế như công nghệ lõi, công nghệ số. Trong khi hầu hết các doanh nghiệp nhà nước còn lại hoạt động trong ngành, lĩnh vực then chốt, thiết yếu đều vận hành theo phương thức khép kín, chưa tạo nhiều điều kiện để doanh nghiệp khác tham gia vào chuỗi sản xuất, tiêu thụ.

Hai là, nguồn lực về vốn, tài sản của doanh nghiệp nhà nước chưa được khơi thông do quy định về phân công, phân cấp thẩm quyền quyết định đầu tư chưa trao quyền tự chủ cho doanh nghiệp đối với các quyết định đầu tư lớn, các quyết định mang tính rủi ro.

Việc đầu tư trở lại của nhà nước cho doanh nghiệp còn hạn chế và chưa kịp thời do phạm vi đầu tư vốn bị bó hẹp, trình tự, thủ tục còn rườm rà, phức tạp. Việc không thực hiện các dự án đầu tư mới dẫn đến năng lực và khả năng cạnh tranh không theo kịp xu hướng phát triển nói chung, không cạnh tranh được với các doanh nghiệp trong cùng lĩnh vực tại khu vực và quốc tế; từ đó đóng góp vào phát triển kinh tế - xã hội trong một số ngành, lĩnh vực chưa đạt yêu cầu đặt ra.

Ba là, tính chủ động, cạnh tranh trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước còn hạn chế. Thủ tục ra quyết định còn phức tạp dẫn đến mất cơ hội đầu tư, kinh doanh. Đối với một số nội dung, doanh nghiệp phải chờ ý kiến chấp thuận hoặc phê duyệt của cơ quan đại diện chủ sở hữu và các cơ quan có liên quan, ảnh hưởng đến tiến độ thực hiện các dự án đầu tư, sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp.

Hoạt động đầu tư của doanh nghiệp nhà nước chủ yếu vẫn mang tính đơn lẻ, chưa có sự phối hợp, liên kết, tận dụng thế mạnh trong các lĩnh vực, chưa tham gia sâu, rộng hội nhập kinh tế quốc tế, chưa chủ động tiên phong trong việc hình thành chuỗi giá trị trong nước và quốc tế. 

Bốn là, hiệu quả hoạt động chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ. Các doanh nghiệp nhà nước dù đã rất nỗ lực triển khai các dự án đầu tư mới nhưng hiệu quả vẫn chưa tương xứng với nguồn lực được giao nắm giữ. Một số doanh nghiệp vẫn còn tình trạng thua lỗ kéo dài, rơi vào trình trạng mất an toàn tài chính. Số lỗ lũy kế của các doanh nghiệp nhà nước năm 2024 mặc dù giảm so với năm 2023 nhưng vẫn còn lớn, phương thức xử lý chưa dứt điểm, hiệu quả. Ngoài ra, một số doanh nghiệp chưa tối ưu hóa hiệu quả nguồn vốn, quyết định đầu tư khi năng lực tài chính chưa đáp ứng yêu cầu, chủ yếu dựa vào vốn vay.

Năm là, công tác đổi mới quản trị doanh nghiệp còn chậm, chưa tiệm cận với các nguyên tắc và thông lệ quốc tế. Số lượng doanh nghiệp nhà nước ứng dụng quản trị trên nền tảng số, thực hiện quản trị doanh nghiệp tiệm cận với các nguyên tắc quản trị của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) còn hạn chế.

Sáu là, việc tổ chức triển khai thực hiện kế hoạch cổ phần hóa và thoái vốn nhà nước tại doanh nghiệp còn nhiều bất cập; quá trình quyết toán cổ phần hóa chưa đảm bảo thời gian, còn để kéo dài tại một số doanh nghiệp sau cổ phần hóa; tiến độ triển khai cổ phần hóa, thoái vốn chậm, không đạt yêu cầu kế hoạch đề ra.

Trước những thách thức trên, đại diện Bộ Tài chính cho rằng, trong bối cảnh mục tiêu đặt ra trong giai đoạn tới, Việt Nam trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao vào năm 2030; trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045; duy trì tốc độ tăng trưởng “2 con số” trong giai đoạn 2026 - 2030…đòi hỏi phải có những cải cách và biện pháp thúc đẩy tăng trưởng đột phá đối với doanh nghiệp nhà nước. Đồng thời, cơ cấu lại khu vực này theo hướng tinh gọn, hiệu quả để doanh nghiệp thực sự phát huy vai trò mở đường, dẫn dắt trong các ngành lĩnh vực then chốt, thiết yếu của nền kinh tế.

Nghị quyết số 12-NQ/TW của Ban chấp hành Trung ương Đảng khẳng định, doanh nghiệp nhà nước là một lực lượng vật chất quan trọng của kinh tế nhà nước, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế và thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội. Doanh nghiệp nhà nước tập trung vào những lĩnh vực then chốt, thiết yếu; những địa bàn quan trọng và quốc phòng, an ninh; những lĩnh vực mà doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác không đầu tư.