Kinh tế tuần hoàn mở đường cho nông nghiệp Việt xuất khẩu xanh

Kho tài nguyên bị bỏ quên của nông nghiệp Việt

Trong bối cảnh nhu cầu lương thực liên tục tăng cùng áp lực cạn kiệt tài nguyên, ngành nông nghiệp Việt Nam đang đứng trước nhiều thách thức chưa từng có. Không chỉ đối diện tình trạng suy giảm đất, nước, ô nhiễm môi trường và phát thải lớn, nông nghiệp còn phải đáp ứng yêu cầu ngày càng cao về chất lượng, an toàn thực phẩm, phát triển bền vững và khả năng cạnh tranh quốc tế.

Phát biểu tại Diễn đàn “Thực hiện kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam: Chính sách và kết nối hành động” diễn ra mới đây, TS. Triệu Thanh Quang, Viện Địa lý nhân văn và Phát triển bền vững cho rằng, mô hình kinh tế khai thác tài nguyên - sản xuất - tiêu dùng - thải bỏ đang tạo ra những chi phí xã hội khổng lồ. Theo ước tính ông nêu, để tạo ra 1 USD giá trị lương thực phải trả thêm tới 2 USD chi phí về môi trường, sức khỏe và kinh tế, cho thấy mức độ phát thải và lãng phí tài nguyên đang ở ngưỡng báo động.

Trong sản xuất nông nghiệp, lượng phụ phẩm và chất thải rất lớn nhưng phần lớn chưa được xử lý hiệu quả. Việt Nam tạo ra khoảng 160 triệu tấn phụ phẩm nông nghiệp mỗi năm, gồm rơm rạ, trấu, phế phẩm chăn nuôi, thủy sản, chế biến gỗ… nhưng tỷ lệ tái chế còn khiêm tốn.

Mô hình tiêu biểu cho việc tái chế phụ phẩm nông nghiệp là nhà máy xay xát lúa gạo Vĩnh Bình (An Giang) với công suất 80.000 tấn gạo/năm, sau quá trình xay xát đã tạo ra khoảng 16.000 tấn trấu. Hiện nhà máy tái sử dụng 50% trấu để sấy lúa, phần còn lại chế biến thành củi trấu bán cho các cơ sở chế biến đốt lò hơi. Mô hình này giúp giảm 30% chi phí năng lượng, đồng thời tăng lợi nhuận khoảng 400.000 đồng/tấn gạo, tương đương 3,2 tỷ đồng/năm, và giảm phát thải khí nhà kính khoảng 10,2 tấn CO2-e/ha/năm.

"Đây là minh chứng cho thấy phụ phẩm nông nghiệp chính là kho tài nguyên bị bỏ quên", ông Quang nói.

Bên cạnh đó, mô hình thâm canh, độc canh kéo dài nhiều thập kỷ đã khiến đất bạc màu, dư lượng hóa chất đe dọa chất lượng nông sản, còn quy mô sản xuất nhỏ lẻ hạn chế năng lực cạnh tranh của nông dân. Những vấn đề này đặt ra yêu cầu cấp bách phải chuyển đổi sang mô hình sản xuất bền vững hơn.

Theo TS. Quang, kinh tế tuần hoàn là hướng đi phù hợp với điều kiện Việt Nam với nền nông nghiệp sinh khối lớn và đa dạng nguồn phụ phẩm. Tuy nhiên, thay vì chạy theo mô hình hiện đại và tốn kém, việc triển khai cần dựa vào nội lực: phụ phẩm sẵn có, tri thức bản địa, kỹ năng sản xuất truyền thống và các công nghệ “vừa sức” như ủ phân vi sinh, biogas, nuôi trùn quế, ruồi lính đen hay hệ thống nuôi thủy sản tuần hoàn (RAS).

Mô hình nông nghiệp tuần hoàn nuôi trùn quế và ấu trùng ruồi lính đen làm thức ăn chăn nuôi

“Từ khảo sát thực tế, nông dân tham gia mô hình tuần hoàn trước hết vì giảm chi phí đầu vào. Chỉ khi hiệu quả kinh tế rõ ràng, họ mới tiến tới đáp ứng tiêu chuẩn xanh và thị trường cao hơn”, TS. Quang cho biết. Điều này khẳng định mọi chính sách thúc đẩy kinh tế tuần hoàn phải xuất phát từ lợi ích cụ thể và thiết thực.

Đề xuất lộ trình chuyển đổi gắn với thực tiễn

Để kinh tế tuần hoàn thực sự đi vào cuộc sống, TS. Quang cho rằng cần thay đổi tư duy về chất thải. Những gì vốn bị xem là “rác” thực chất là nguồn tài nguyên có giá trị nếu được thu gom, phân loại và tái sử dụng đúng cách.

Theo đó, bà Nguyễn Hương Ly, đại diện Công ty cổ phần Detech Konnai cho biết họ đang triển khai mô hình sản xuất xanh và tuần hoàn “from farm to cup” - từ vùng trồng đến cốc cà phê cuối cùng. Tại vùng Arabica Sơn La, Cà Phê Konnai hợp tác với hơn 6.500 nông hộ, áp dụng canh tác xen canh cà phê, mắc ca, cây ăn quả, cây thân gỗ. Phụ phẩm nông nghiệp được tận dụng tối đa: từ việc tái sử dụng nước thải, xử lý vỏ, bã cà phê, đến giảm hóa chất. 

Đồng thời, Konnai cũng đồng hành với nông dân ngay tại vườn, hướng dẫn kỹ thuật và đảm bảo đầu ra. “Những nông hộ thực hiện đúng quy trình được trả giá cao hơn. Khi thấy chất lượng tốt hơn, giá bán cao hơn, rủi ro thấp hơn, các hộ khác sẽ tự nguyện làm theo”, bà Ly chia sẻ.

Đặc biệt, mô hình này không chỉ tạo giá trị ngay trong nước mà còn giúp doanh nghiệp đáp ứng xu hướng xuất khẩu xanh đang được nhiều thị trường yêu cầu. Trong bối cảnh EU triển khai cơ chế CBAM, Mỹ và Nhật tăng tiêu chuẩn carbon, các doanh nghiệp nông sản muốn xuất khẩu phải chứng minh được quy trình canh tác bền vững, giảm phát thải và đảm bảo truy xuất nguồn gốc.

Theo bà Ly, nhờ áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn và tuân thủ tiêu chuẩn bền vững, Konnai đã xuất khẩu cà phê nhân xanh sang Đức và đưa cà phê rang xay vào các thị trường như Trung Quốc, Ả Rập Xê Út, Mỹ. Đây là minh chứng rõ ràng rằng xanh hóa quy trình sản xuất chính là “giấy thông hành” để nông sản Việt thâm nhập sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Dựa trên cách tiếp cận dựa vào nội lực, TS. Quang đề xuất lộ trình chuyển đổi gắn với thực tiễn sản xuất. Trước hết, phải rà soát nguồn lực, phụ phẩm và tri thức cộng đồng. Sau đó, thay thế dần vật tư và kỹ thuật truyền thống bằng phương pháp sinh thái. Ngoài ra, phải thiết kế lại hệ thống sản xuất theo nguyên lý “đầu ra của quá trình này là đầu vào của quá trình khác”. Tiếp đến, cần kết nối chuỗi giá trị giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp - thị trường. Và cuối cùng là hoàn thiện và mở rộng mô hình cùng cộng đồng.

TS. Triệu Thanh Quang nhấn mạnh rằng: "Kinh tế tuần hoàn không phải “sân chơi” riêng của các quốc gia giàu tài nguyên hay công nghệ cao. Việt Nam hoàn toàn có thể đi nhanh nếu phát huy đúng giá trị nội sinh, đặt cộng đồng làm trung tâm và kết hợp linh hoạt giữa tri thức bản địa và đổi mới sáng tạo".

Từ góc độ kinh tế tuần hoàn, nông nghiệp có thể tạo ra một “không gian giá trị” mới cao hơn, bền vững hơn, đồng thời mở ra cơ hội và dư địa phát triển cho cả ngành nông nghiệp lẫn lĩnh vực môi trường. Cụ thể, nông nghiệp tuần hoàn được hiểu là mô hình sản xuất trong đó các nguồn lực như đất, nước, năng lượng và chất thải được sử dụng hiệu quả và được tái sử dụng liên tục. Mục tiêu là giảm chi phí, giảm áp lực lên môi trường và nâng cao năng suất.

Trong mô hình này, các loại phế phụ phẩm như phân bón, rơm rạ hay phân động vật không còn bị xem là chất thải mà được tái chế, tái sử dụng làm đầu vào cho các chu trình sản xuất tiếp theo, hình thành một hệ sinh thái khép kín, tự bù đắp và vận hành bền vững.